Groot spel op de Kaukasus

In de 19de eeuw vochten Engeland en Rusland een verbeten strijd uit om de controle over de handelsroutes en landmassa’s van Centraal Azië – grofweg het gebied tussen Turkije en China. Dit conflict, dat bekend is geworden als ‘the Great Game’ (‘het Grote Spel’), eindigde uiteindelijk onbeslist. In de loop van de 20ste eeuw slaagde de Sovjet Unie echter erin steeds meer van dit strategisch belangrijke gebied te veroveren. Het keerpunt kwam toen de Russen een vergeefse poging deden het laatst overgebleven onafhankelijk stuk Centraal Azië, Afghanistan, onder controle te krijgen. De nederlaag in Afghanistan leidde uiteindelijk mede tot de val van het Sovjetrijk en het verlies van vrijwel al het Centraal-Aziatische grondgebied. Het is dit gevoelige verlies dat door de Russische premier Vladimir Poetin werd omschreven als “de grootste geopolitieke catastrofe van de 20ste eeuw”.

Na een korte periode van onzekerheid lijkt het erop dat er een nieuw ‘Groot Spel’ ontstaan is, ditmaal met Rusland en de Verenigde Staten als opponenten. Centraal Azië is voor de Amerikanen vooral van belang vanwege de olie en gasvoorraden in de Kaspische Zee en de Islamitische terreurhaarden in Afghanistan en Pakistan. Een derde strategische overweging is dat met de vorming van een gordel van Amerikagezinde staten aan de Russische zuidgrens de geopolitieke ambities van de voormalige vijand kunnen worden ingeperkt. In de jaren rond de eeuwwisseling slaagde Amerika erin om met een een mix van diplomatieke middelen dit doel vrijwel geheel te verwezenlijken.

Naarmate Poetin echter zijn greep op het Kremlin verder wist te verstevigen, begon het nieuwe ‘Grote Spel’ te kantelen. Rusland stookte met succes het vuur van de etnische spanningen in de Oekraïne en Georgië. Poetin gebruikte daarnaast zijn groeiende statuur om dictatoriale regimes in voormalige Sovjetrepublieken te beschermen tegen westerse inmenging. De Amerikaanse strategie verloor zo het momentum dat was gecreëerd door de democratische revoluties van 2003 en 2004. Inmiddels voelt Rusland zich zo sterk dat het zelfs militaire middelen durft in te zetten om zijn machtsaanspraken in Centraal Azië te vergroten. Het Kremlin schatte correct in dat Georgië de Amerikanen geen grootschalig conflict waard zou zijn. Het gokt daarnaast dat westerse politieke verdeeldheid alle pleidooien voor sanctiemaatregelen tegen Moskou bij voorbaat kansloos maakt.

De Amerikanen waren zo gedwongen machteloos toe te zien hoe de belangrijkste democratische bondgenoot in de regio onder de voet werd gelopen. De boodschap aan de voormalige Sovjetstaten die een pro-westerse koers willen varen is duidelijk. Wie de wensen van het Kremlin negeert, loopt het risico hetzelfde lot te treffen als Georgië: gestraft door Rusland, in de steek gelaten door Amerika. Het is deze schade aan de Amerikaanse reputatie die door het Kremlin als het grootste winstpunt van de korte Kaukasische oorlog zal worden gezien. Rusland zal niet snel weer de wereldmacht worden die het in de 20ste eeuw was. Maar in het nieuwe ‘Grote Spel’ in Centraal Azië heeft het laten zien op gelijkwaardige basis de strijd met supermacht Amerika aan te kunnen gaan – en daarbij zelfs af en toe de machtige tegenstander een nederlaag te kunnen toebrengen.

Deze column verscheen op zaterdag 16 augustus j.l. in De Telegraaf